🔶 نه فقط احتضار فقه که احتضار همۀ علوم دینی

🔸در حاشیه «از ایدۀ زوال اجتماعی فقه تا ایدۀ مرگ فقه و مرگ فقها» به قلم دکتر حسن محدثی
✅ جعفر نکونام ۱۷ فروردین ۱۴۰۲

 احتضار فقه
یادداشت فرزانه گرامی جناب دکتر حسن محدثی را می‌خواندم که قریب به این مضمون نوشته است:
🔸اولاً، فقه دانشی عقب‌مانده است و روزآمد نیست و اگر به فرض در گذشته می‌توانسته است، مسائلی را حل کند؛ اما امروزه از عهدۀ حل مسائل مدرن ناتوان است؛ برای مثال، فقه که متکی بر چند روایت ناظر به مقتضیات بسیط گذشته است، هرگز مشکلات پیچیدۀ اقتصادی امروز مثل تورم و فقر و بیکاری و نظایر آنها را نمی‌تواند حل کند؛ لذا هرگز فقیه نباید به جای اقتصاددان بنشیند و برای مثال، چیزی به نام اقتصاد مقاومتی را نظریه‌سازی کند و آنگاه بخواهد با صدور فتوای فقیهانه مشکلات اقتصادی مذکور را حل کند؛ چون نه تنها هرگز نخواهد توانست؛ بلکه بر مشکلات خواهد افزود.
🔸ثانیاً، کار فقه مشکل‌آفرینی است؛ زیرا به جای این که به مدرن‌سازی جامعه کمک کند، در مقام تقابل با مدرن‌سازی جامعه است. برای مثال، فقه در امور اجتماعی مثل پوشش و اینترنت و ماهواره و شادی و خوانندگی و نظایر آنها مشکل‌آفرینی می‌کند و این امر زندگی را چنان بر مردم سخت کرده است که هرکس بتواند از کشور فرار می‌کند و به کشورهایی می‌رود که آزادی و آسایش بهتری برایش فراهم سازد.

۲️⃣ احتضار همۀ علوم دینی
به ذهنم رسید که این فقط فقه نیست که دانشی عقب‌مانده و مشکل‌آفرین است و در برابر مدرن‌سازی جامعه قد علم کرده است؛ بلکه تمام علوم دینی اعم از فقه و اصول و کلام و تفسیر و حدیث و رجال و درایه همین وضعیت را پیدا کردند. این علوم نیز عقب‌مانده و مشکل‌آفرین‌اند و در برابر مدرن‌سازی جامعه ایستاده‌اند.

۳️⃣ سبب احتضار علوم دینی
سبب احتضار علوم دینی چند چیز است:
🔸اولاً، علوم دینی متکفل مطالعه داده‌های تاریخی یعنی میراث دینی گذشته است و مثل علومی چون روان‌شناسی و جامعه‌شناسی و اقتصاد و علوم سیاسی و نظایر آنها نیستند که روان و جامعه و اقتصاد و سیاست جامعه را به طور زنده مطالعه می‌کنند. علوم دینی از قبیل بازسازی دفینه‌های باستانی است؛ نه حل مشکلات زمان حاضر؛ به همین رو، دغدغۀ بازگشت به گذشته را دارند؛ نه پرداختن به مشکلات حال.
🔸ثانیاً، عالمان دینی چندان در مقام کشف واقعیات گذشته نیستند؛ بلکه در مقام مرمت‌کاری و رفوسازی متون دینی و مرتفع‌سازی ناسازگاری‌هایی است که در میراث دینی در قبال علوم و تجربیات مدرن بشری پیدا شده است.
🔸ثالثاً، عالمان دینی چندان در مقام حل مشکلات جاری جامعه نیستند؛ بلکه در مقام بازگشت به گذشته و احیای آن و حتی پوشیدن لباس گذشته بر تن مسائل مستحدث‌اند. آنان می‌خواهند همان نسخه‌ای را برای بیماری‌های جدید بپیچند که برای بیماری‌های گذشته پیچیده شده است؛ لذا می‌خواهند از اندیشه‌های گذشته برای حل مسائل مدرن بهره‌برداری کنند و همین باعث شده است که عالمان دینی بر خلاف جریان بنیان‌کن مدرنیته حرکت کنند و آشکار است که چنین حرکتی محکوم به مرگ و نابودی علمای دینی و علوم دینی است.
🔸رابعاً، روش تحقیق در علوم دینی، ایدئولوژیک است؛ یعنی باورهای درون‌دینی که از هیچ دلیل معتبر برون‌دینی برخوردار نیستند، مبنای تحقیق در علوم دینی واقع شده و غرض تحقیق در علوم دینی هم توجیه‌سازی و معقول نشان دادن باورهای ایدئولوژیک است. در مقام تمثیل بگویم که محققان علوم دینی در تحقیقات خود می‌کوشند، کلاغ را رنگ کنند و به جای قناری بفروشند.
همین امور باعث شده است که نه تنها مرگ فقه که مرگ تمام علوم دینی سربرسد.

۴️⃣ راه برخاستن علوم دینی از بستر احتضار
عالمان دینی خواه و ناخواه به همان مسیری خواهند رفت که غربی‌ها رفتند.
🔸اولاً، علمای اولیه مسیحی که کشیش بودند و از کلیساها آمده بودند، وقتی که درباره ادیان تحقیق می‌کردند، می‌کوشیدند، دین خود را تقویت کنند و ادیان دیگر را تضعیف نمایند؛ اما آن زمان که دانشمندان دانشگاهی به تحقیق درباره ادیان پرداختند، تعصبات دینی را فرو نهادند، به روش پدیدارشناسانه و بی‌طرفانه به مطالعۀ ادیان روی آوردند و نتایج ارزشمندی را به ارمغان آوردند. علمای اسلامی نیز همین مسیر را خواهند رفت.
🔸ثانیاً، علمای اولیۀ مسیحی علوم دینی را که به گذشته تعلق داشت، برای اداره جامعه به خدمت گرفته بودند؛ اما بالاخره دریافتند که تاریخ کارآیی این علوم گذشته است؛ لذا آن علوم را کنار نهادند و از آخرین دانش‌ها و تجربیات بشری برای اداره جامعه بهره برداری کردند. علمای اسلامی نیز سرانجام چنین خواهند کرد.
با چنین اصلاحاتی امید می رود که علوم دینی در جوامع اسلامی از بستر احتضار برخیزند.

🔹یادداشت‌های مرتبط
🔸یادداشت‌های مرتبط با ماهیت دین
🔸یادداشت‌های مرتبط با تعارض سنت و مدرنیته

نظریه مدیرمسئول پایگاه خبری اویاناق oyanahg.ir

جکومت دینی نشات گرفته از عدالت است ولی در جامعه فعلی بعضی از عملکردهای پیشروان دینی در راس حکومت دینی موجب شده است مردم از عملکرد مسئولین سیاسی گلایه مند باشند . اگر علمای دینی در فکر پایداری حکومت دینی هستند باید در فکر فقه پویا باشند. اگر فقه پویا قدم به میدان سیاست بگذارد قطعاً جوامع اسلامی از بستر احتضار بر می خیزند